Jaskinie w Polsce występują w różnych regionach, w większości zlokalizowanych w południowej części kraju. Są to obiekty o różnej genezie: krasowej (występują wówczas w obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczanych przez wodę – przeważnie wapieni, wapieni dolomitycznych i gipsów) i tektonicznej. Te ostatnie mogą występować zarówno w obszarach krasowych, jak też w obszarach zbudowanych ze skał nie krasowiejących (kompleksy piaskowców, granity i in.) w odpowiednich do ich powstawania warunkach geomorfologicznych.
Podstawową cechą jaskiń jest ich zupełnie odmienne środowisko, kształtowane przez całkowity brak światła i specyficzny mikroklimat o stałych parametrach. Środowisko to sprzyja zachowaniu unikatowych form fauny i flory, niejednokrotnie przetrwałej z plejstocenu, a nawet pliocenu. Stanowią one swoiste nisze ekologiczne.
Niezależnie od cech środowiska, jaskinie są współcześnie dostępnymi dla człowieka fragmentami podziemnej sieci krążenia wód, co powoduje, że są najbardziej podatnym na antropogeniczne zanieczyszczanie elementem obszarów zasilania podziemnych wód krasowych.
Z geologicznego punktu widzenia, jaskinie dostarczają przestrzennych danych o wewnętrznej budowie masywu w którym są zlokalizowane, stanowią przetrwałe ślady dawnych etapów rozwoju morfologii terenu, a ich szata naciekowa (niezależnie od naturalnego piękna) zawiera zapis zmian klimatycznych obszaru.
W namuliskach jaskiń znajdują się niejednokrotnie bezcenne dla paleontologów nagromadzenia szczątków kopalnej fauny trzecio- i czwartorzędowej, a także – zazwyczaj unikatowe – znaleziska archeologiczne z okresu rozwoju kultur paleo- i neolitycznych.
Piękno jaskiń oraz ich odmienność powoduje nasilające się zainteresowanie turystyczne, zaś możliwości sportowe stwarzane przez największe i najgłębsze systemy jaskiniowe przyciągają taterników jaskiniowych. Niesie to za sobą coraz pilniejszą konieczność ochrony przed zniszczeniami cennych walorów przyrodniczych jaskiń, a więc opracowanie właściwych form tej ochrony – z jednej strony, z drugiej zaś opracowanie sposobów udostępniania jaskiń dla celów turystycznych i sportowych – przede wszystkim na obszarach nie podlegających szczególnej ochronie, a więc poza parkami narodowymi i krajobrazowymi.
Pierwszy inwentarz jaskiń Polski został opracowany i opublikowany w latach 1951-1954 przez Kazimierza Kowalskiego. Obejmował on opisy i plany około 600 znanych wówczas jaskiń z Tatr, Pienin, Karpat, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Niecki Nidziańskiej i Sudetów. Bujny rozwój taternictwa jaskiniowego w następnych latach prowadził do odkrywania i poznawania jaskiń we wszystkich tych obszarach, szczególnie intensywna i owocna w odkrycia eksploracja prowadzona była w Tatrach.
W 1974 r., z incjatywy dr. Jerzego Grodzickiego, Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi zawarł z Dyrekcją Tatrzańskiego Parku Narodowego porozumienie, przewidujące sporządzenie pełnej dokumentacji jaskiń w Tatrzańskim Parku Narodowym, zgodnie z założeniami opracowanymi przez autora tej incjatywy. Porozumienie zakładało sześcioletni okres prac terenowych, mających na celu zebranie materiałów dokumentacyjnych dla 300 znanych wówczas jaskiń tatrzańskich przez Zespół Inwentaryzacji Jaskiń Tatrzańskich Oddziału Warszawskiego PTPNoZ, kierowany przez dr. Jerzego Grodzickiego i mgr. Rafała M. Kardasia. Prace tego zespołu doprowadziły do zgromadzenia dokumentacji ponad 460 jaskiń, obejmując największe i najdłuższe wówczas jaskinie Polski – m.in. Wielką Śnieżną (-772 m i ponad 6 km długości), Wysoką (463 m deniwelacji i ponad 11 km długości), Miętusią (263 m deniwelacji i ponad 10 km długości). Jednak prace dokumentacjne nie nadążały za odkryciami, szczególnie w pozostałych obszarach występowania jaskiń.
W końcu 1993 r. z inicjatywy J. Grodzickiego (pełniącego wówczas funkcję wiceprzewodniczącego Podkomisji Ochrony Jaskiń i Obszarów Krasowych Państwowej Rady Ochrony Przyrody) zostały podjęte przez Departament Ochrony Przyrody Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (MOŚZNiL) działania zmierzające do sporządzenia jednolitej dokumentacji wszystkich jaskiń Polski, których ilość szacowano wówczas na około 2300 obiektów.
W celu zapewnienia jednolitości i porównywalności poszczególnych dokumentacji jaskiń MOŚZNiL wprowadziło do stosowania w 1994 r. „Instrukcję wykonywania dokumentacji jaskiń” (opracowaną przez J. Grodzickiego), stanowiącą podstawę sporządzanych dokumentacji.
Od 1994 r., ze środków Departamentu Ochrony Przyrody MOŚZNiL, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz PTPNoZ, opracowano dokumentacje 2134 jaskiń. Część opracowań wymagała wcześniejszego przeprowadzenia terenowych prac aktualizacyjnych i uzupełniających, które poprzedzały wykonanie dokumentacji jaskiń w niektórych regionach (Karpaty, Góry Świętokrzyskie, Sudety, a także w niektórych obszarach Tatr i Wyżyny Częstochowskiej). Większość wykonanych dokumentacji została opublikowana, niewielka część stanowi uzupełnienie wcześniej opublikowanych inwentarzy regionalnych i ich publikacja – jako osobnych tomów – nie znajduje uzasadnienia ze względu na niewielką objętość.
Inwentarze regionalne jaskiń Polski są od 1990 r. do 2021 roku opracowywane były w Polskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk o Ziemi przez zespół pod kierunkiem J. Grodzickiego, a od 2022 roku przez zespół pod kierunkiem A.Poloniusa. Każdy inwentarz (publikowany w 1 lub więcej tomach) zawiera ogólne informacje o regionie i podsumowanie istniejącego stanu wiedzy o jaskiniach występujących w jego obszarze (z zakresu geologii, hydrologii, hydrogeologii, mikroklimatu, fauny i flory, archeologii, historii ich eksploracji i badań naukowych oraz bibliografię). Część dokumentacyjna każdego inwentarza zawiera szczegółowe dane o jaskiniach regionu obejmujące część opisową i graficzną.
Część opisowa zawiera:
– podstawowe dane lokalizacyjne i morfometryczne jaskini
– opis drogi dojścia
– opis topograficzny jaskini
– dane geologiczne, hydrologiczne, mikroklimatyczne,
– informacje dotyczące występowania fauny i flory
– historię eksploracji i badań naukowych
– dane dotyczące inwentaryzacji jaskini
– skrócony wykaz literatury, dotyczącej obiektu.
Na część graficzną dokumentacji jaskini składa się plan, przekrój podłużny oraz przekroje poprzeczne korytarzy.
INWENTARZE REGIONALNE JASKIŃ POLSKI WYDANE DRUKIEM
- Jaskinie Regionu Świętokrzyskiego; praca zbiorowa pod red. Jana Urbana (1996), zawierający dokumentacje 152 jaskiń, 13 wkładek, liczący 321 stron objętości;
– Jaskinie Sudetów; praca zbiorowa pod red. Mariana Puliny (1996), zawierający dokumentacje 74 jaskiń, 11 wkładek, liczący 202 strony objętości;
– Jaskinie polskich Karpat fliszowych:
tom 1: Jaskinie Pogórza Śląskiego, Beskidu Śląskiego, Kotliny Żywieckiej, Beskidu Żywieckiego; praca zbiorowa pod red. Mariana Puliny (1997), zawierający dokumentacje 141 jaskiń oraz syntetyczny artykuł o genezie i ewolucji jaskiń Karpat Fliszowych, liczący 250 stron objętości;
tom 2: Jaskinie Beskidu Małego, Beskidu Makowskiego, Pogórza Wiśnickiego, Beskidu Wyspowego, Gorców, Beskidu Sądeckiego, Pogórza Rożnowskiego, Pogórza Ciężkowickiego; praca zbiorowa pod red. Mariana Puliny (1997), zawierający dokumentacje 155 jaskiń, liczący 228 stron objętości
tom 3: Jaskinie Beskidu Niskiego, Pogórza Dynowskiego, Gór Sanocko-Turczańskich, Bieszczadów; praca zbiorowa pod red. Mariana Puliny (1998), zawierający dokumentacje 180 jaskiń, liczący 261 stron objętości
uzupełnienia I: Jaskinie Pogórza Śląskiego, Beskidu Śląskiego, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2016), liczący 323 strony objętości
uzupełnienia II: Jaskinie Pogórza Wielickiego, Beskidu Małego, Beskidu Makowskiego, Pogórza Wiśnickiego, Beskidu Żywieckiego, Kotliny Żywieckiej, Gorców, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2016), liczący 245 stron objętości
uzupełnienia III: Jaskinie Pogórza Wiśnickiego, Pogórza Rożnowskiego, Pogórza Ciężkowickiego, Beskidu Wyspowego, Beskidu Sądeckiego, Pogórza Strzyżowskiego; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2016), liczący 246 stron objętości
uzupełnienia IV: Jaskinie Beskidu Niskiego, Pogórza Dynowskiego, Gór Sanocko‑Turczańskich, Bieszczadów; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2016), liczący 245 stron objętości
– Jaskinie Niecki Nidziańskiej; Jacek Gubała, Andrzej Kasza i Jan Urban (1998), zawierający dokumentacje 83 jaskiń, 12 wkładek, liczący 173 strony objętości oraz (w tym samym tomie):
– Jaskinie Niżu Polskiego; Janusz Baryła, Jan Urban, Sławomir Zagórski (1998), zawierający dokumentacje 17, 1 wkładkę, liczący 51 stron objętości.
– Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego:
tom 1: Jaskinie Doliny Chochołowskiej i dolinek reglowych; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1991), zawierający syntetyczny artykuł o genezie i ewolucji jaskiń tatrzańskich, dokumentacje 53 jaskiń, 1 wkładkę, liczący 200 stron objętości (WYCZERPANY w Towarzystwie);
tom 2: Jaskinie zachodniego zbocza Doliny Kościeliskiej; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1993), zawierający syntetyczny artykuł o osadach jaskiniowych, dokumentacje 61 jaskiń, liczący 165 stron objętości (WYCZERPANY w Towarzystwie);
tom 3: Jaskinie wschodniego zbocza Doliny Kościeliskiej; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1993), zawierający syntetyczny artykuł o hydrogeologii krasu tatrzańskiego, dokumentacje 74 jaskiń, 3 wkładki, liczący 194 strony objętości; Wykaz literatury; Jerzy Mikuszewski (1994), obejmujący 941 pozycji literatury cytowanej w pierwszych 4 tomach, liczący 93 strony objętości;
tom 4: Wielkie jaskinie Doliny Kościeliskiej; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1995) zawierający syntetyczny artykuł o krasowej hydrografii Tatr Zachodnich i uzupełnienia do Wykazu literatury obejmujące 131 pozycji, dokumentację 3 jaskiń, 8 wkładek, liczący 141 stron objętości;
tom 5: Jaskinie Wąwozu Kraków; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1994), zawierający syntetyczny artykuł o jaskiniach lodowych, dokumentacje 92 jaskiń, 5 wkładek, liczący 252 strony objętości;
tom 6: Jaskinie zachodniego zbocza Doliny Miętusiej; praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1996), zawierający syntetyczny artykuł o mikroklimacie jaskiń tatrzańskich, dokumentacje 54 jaskiń, 6 wkładek, liczący 194 strony objętości;
tom 7: Jaskinie wschodniego zbocza Doliny Miętusiej, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (1999), zawierający syntetyczny artykuł o faunie jaskiń tatrzańskich, dokumentacje 63 jaskiń, 12 wkładek, liczący 228 stron;
tom 8: Jaskinie Doliny Małej Łąki, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2000), zawierający syntetyczny artykuł o florze przyotworowej jaskiń tatrzańskich, dokumentacje 97 jaskiń (bez wielkich jaskiń doliny Małej Łąki), 20 wkładek z ponadformatowymi planami jaskiń, 227;
tom 9: Wielkie Jaskinie Doliny Małej Łąki, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2002), zawierający syntetyczny artykuł o dziejach poznania jaskiń tatrzańskich, dokumentacje 2 wielkich systemów jaskiniowych, zestawienie piśmiennictwa do wszystkich 10 tomów inwentarza jaskiń TPN, 6 wkładek z ponadformatowymi planami jaskiń, 278 stron (WYCZERPANY w Towarzystwie);
tom 10: Jaskinie Doliny Kondratowej, Goryczkowej, Kasprowej, Bystrej i Jaworzynki oraz Tatr Wysokich, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (WYCZERPANY w Towarzystwie);
tom 11: Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego Uzupełnienia do 10 tomów inwentarza, tom bez numeracji: pn.”Zestawienia” – indeksy nazw jaskiń, autorów dokumentacji jaskiń, tekstów ogólnych, mapa-szkic lokalizacyjny otworów jaskiń w Tatrach, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego
tom bez numeracji: Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego pn.”Zestawienia” – indeksy nazw jaskiń, autorów dokumentacji jaskiń, tekstów ogólnych, mapa-szkic lokalizacyjny otworów jaskiń w Tatrach, 101 stron;
tom. 12: Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego – Uzupełnienia II, 274 strony;
– Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowego wydanie II obejmujący wykazy 857 udokumentowanych jaskiń i schronisk w TPN w zestawieniach
1. alfabetycznym (z podaniem tomu i strony publikacji)
2. według numerów inwentarzowych
3. według długości
4. według deniwelacji
5. listy autorów z podaniem tomu, w którym opublikowano dokumentacje ich autorstwa 6. szkiców lokalizacji wszystkich jaskiń i schronisk w skali 1:20 000
– Jaskinie Wyżyny Częstochowskiej
tom 1: Wzgórz Częstochowskich, Wzgórz Olsztyńskich, Sokolich Gór, Wzgórz Siedleckich i Doliny Wiercicy, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2011), 331 stron;
tom 2: Jaskinie Wzgórz Choronia, Skał Suliszowickich, Pasma Czatachowej, Wzgórz Trzebniowskich i Wzgórz Ludwinowskich, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2011), 239 stron;
tom 3: Jaskinie Dolinki Gorzkowskiej, Wzgórz Niegowsk-Mzurowskich, Wzgórz Żarczańskich, Gór Mirowskich, Skał Podlesickich, Skał Kroczyckich oraz Skarżyc i Ogrodzieńc, praca zbiorowa pod red. Jerzego Mikuszewskiego (2010), 273 strony;
tom 4 :Jaskinie pasma Smoleńsko-Niegowonickiego, praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2011), 368 stron;
– Jaskinie Wyżyny Wieluńskiej, autorzy A. Górny, M. Szelerewicz – praca zbiorowa, pod red. Jerzego Grodzickiego (2010), 136 stron;
– Jaskinie Wyżyny Olkuskiej
Tom 1: Jaskinie Dolin Dłubni, Wedonki, Kluczwody, Bolechowickiej i Będkowskiej (uzupełnienie), praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Grodzickiego (2010), 267 stron;
Tom 2: Jaskinie Doliny Kobylańskiej i Doliny Będkowskiej, autorzy A. Górny, M. Szelerewicz, J. Nowak – redakcja Jerzego Grodzickiego (2010), 255 stron;
Tom 3: Jaskinie Doliny Szklarki i Doliny Racławki, autorzy I. Luty, A. Polonius – redakcja Jerzego Grodzickiego (2018); 265 stron
Tom 4: Jaskinie okolic Krzeszowic i okolic Olkusza, redakcja Jerzego Grodzickiego (2016), 211 stron;
– Jaskinie Wyżyny Śląskiej autorzy: M. Pawełczyk, W. Rogala – redakcja Jerzego Grodzickiego (2010), 124 strony;
– Jaskinie Pomostu Krakowskiego, Jaskinie Bramy Krakowskiej i Garbu Tenczyńskiego – praca zbiorowa pod red. Jerzego Grodzickiego (2011), 297 stron;
NAJDŁUŻSZE JASKINIE POLSKI
Ogółem w Polsce znanych jest obecnie blisko 3000 jaskiń i schronisk podskalnych w 7 regionach:
1. W Tatrach występuje około 650 jaskiń i schronisk podskalnych, w tym najgłębsze i najdłuższe jaskinie Polski
2. W Pieninach znamy około 46 jaskiń i schronisk podskalnych
3. W Karpatach występuje około 465 jaskiń i schronisk podskalnych
4. W Sudetach znajduje się około 90 jaskiń i schronisk podskalnych
5. W regionie świętokrzyskim znanych jest 154 jaskiń i schronisk podskalnych
6. W różnych obszarach Wyżyny Śląsko-Krakowskiej występuje około 1400 jaskiń i schronisk podskalnych
7. W obrębie Niecki Nidziańskiej poznano 110 jaskiń i schronisk podskalnych
8. Na Niżu Polskim poznano dotychczas 17 jaskiń i schronisk podskalnych.
W prezentowanych zestawieniach najgłębszych i najdłuższych jaskiń Polski przyjęto następujące kryteria:
– jaskinia jest to naturalna forma podziemna dostępna dla człowieka, charakteryzująca się całkowitym brakiem światła, swoistym mikroklimatem oraz specyficzną fauną;
– długość jaskini oznacza sumę długości jej wszystkich, poznanych dotychczas korytarzy, studni i kominów;
– deniwelacja jaskini oznacza różnicę wysokości pomiędzy najniższym i najwyższym punktem osiągniętą w jaskini, jeśli najwyższym jej punktem jest otwór wtedy deniwelacja jest głębokością jaskini. Wartość deniwelacji podano z dokładnością do 1 m. Jeśli kilka jaskiń ma taką samą deniwelację, ich kolejność zależy od deniwelacji ustalonej z większą dokładnością;
– system oznacza kilka jaskiń obecnie połączonych ze sobą, jednak poznawanych niezależnie i oddzielnie od siebie.
Zestawienia tabelaryczne ujmują dane morfometryczne dla 10 najdłuższych i 10 najgłębszych jaskiń w danym regionie jaskiniowym (z wyjątkiem Niecki Nidziańskiej, gdyż jaskinie tam występujące są rozwinięte poziomo, co oznacza, że ich deniwelacje zawierają się w granicach 5 m). Zestawienie zbiorcze najdłuższych jaskiń dla całej Polski prawie pokrywa się z tabelą najdłuższych jaskiń Tatr, różnica występuje jedynie na 10 jego pozycji – zajmuje je system Jaskini Niedźwiedziej położony w Regionie Sudeckim.
Aktualne Zestawienie tabelaryczne w zakresie najdłuższych jaskiń przygotowane przez PTPNoZ z korektą Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego dla Głównego Urzędu Statystycznego – Departamentu Badań Przestrzennych i Środowiska dostępne jest w formacie pdf. na stronie nr 20 Małego Rocznika Statystycznego w TAB 2 Najdłuższe Jaskinie.